نشریات محلی برخلاف نشریات سراسری از مخاطب عام و گسترده در سراسر کشور برخوردار نبوده و به اخبار ملی و موضوعات عمومی نمی‌پردازند بلکه فقط در سطح یک محدوده جغرافیایی مشخص (نظیر یک استان، شهر یا بخش) و با مخاطبانی محدود به چاپ می‌رسند و اهداف و کارکردهایی متفاوت از نشریات سراسری دارند.
باید پذیرفت ساکنان تهران نیز نیازها، دغدغه‌ها و مشکلاتی دارند که شاید هرگز در نشریات سراسری چاپ همین شهر انعکاس نیابند. تهران و ساکنانش، سالیان دراز است در حصار مقتضیات و الزامات پایتخت گرفتارند و مسائل و مشکلات آنها اغلب زیر سایه مسائل کلان کشور که در پایتخت تمرکز یافته، پنهان شده و مورد غفلت قرار گرفته است و ساکنان تهران نیز همانند ساکنان دیگر استان‌ها و شهرهای کشور، هرگز تصویر روشنی از خود و مشکلات و مسائل خود در نشریات سراسری ندیده‌اند.
به این ترتیب، وجود نشریه یا نشریاتی که فارغ از مسائل مبتلا به پایتخت و مناسبات و مقتضیات آن به ارائه تصویری روشن از جریان زندگی در شهر تهران و مشکلات پیش روی ساکنان آن بپردازد، ضروری به‌نظر می‌رسید. فعالیت نشریات بیست‌ودوگانه همشهری محله، تجلی حیات نشریات محله‌ای به‌صورت مستقل از نشریات سراسری و محلی است؛ امری که می‌توان ادعا کرد برای اولین بار در تهران صورت پذیرفته است.
نوشتار زیر خلاصه‌ای از پژوهشی است با عنوان نقش همشهری محله در ارتقای مشارکت اجتماعی شهروندان تهرانی که توسط نویسنده مطلب به‌عنوان پایان نامه دوره کارشناسی ارشد روزنامه نگاری تهیه شده است. در این پژوهش همشهری محله منطقه 18 به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفته است.
مجموعه نشریات همشهری محله 5سال است به‌صورت هفتگی و منظم، ویژه مناطق بیست‌ودوگانه شهر تهران، در 16 صفحه رنگی، با شعار هر محله، یک همشهری تولید و عرضه می‌شود. بازیابی هویت شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور هدف اصلی انتشار نشریات بیست‌ودوگانه همشهری محله است.
اهداف همشهری محله
مهم‌ترین اهداف نشریات بیست‌ودوگانه همشهری محله را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:1- ایجاد همگرایی محلی2- ترویج فرهنگ شهروندی 3- هویت بخشی محلی4- افزایش مشارکت‌های مردمی5- ایجاد ارتباط میان شهروندان و مدیران شهری برای سازماندهی خدمات شهری.
همشهری محله 18
منطقه 18 یکی از وسیع‌ترین و پرجمعیت‌ترین مناطق شهر تهران است. این منطقه که در منتهی‌الیه جنوب غربی تهران واقع شده، یک هشتم مساحت شهر تهران را در بر گرفته و از کل وسعت منطقه، بیش از 70درصد در حریم شهر تهران و کمتر از 30درصد، داخل محدوده شهر قرار گرفته است. بافت منطقه، مختلط از افراد بومی و مهاجر است. از یک سو بافت قدیمی و نیمه روستایی منطقه 18 و وجود اراضی وسیع کشاورزی در آن و از سوی دیگر، فعالیت کارخانه‌های بزرگ و وجود بازار آهن و بازار مبل و همچنین وجود صنایع مزاحم و آلاینده در آن، این منطقه را از ویژگی‌های خاصی برخوردار کرده‌است.
نشریه همشهری محله طی 5سال فعالیت در سطح منطقه18، با ترکیبی از خبرنگاران بومی و غیربومی، کوشیده به‌عنوان رسانه محلی ساکنان منطقه منشا اقدامات مثبت در سطح منطقه باشد. از آنجا که هدف اصلی این نوشتار، بررسی میزان تاثیرگذاری نشریه همشهری محله منطقه18 در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی زندگی ساکنان منطقه است، از این‌رو به‌صورت اجمالی به معرفی اقدامات صورت گرفته توسط این نشریه در دوحوزه مورد نظر می‌پردازیم:
حوزه فرهنگی
1- معرفی مراکز فرهنگی منطقه نظیر فرهنگسرا، خانه‌های مشق، خانه‌های فرهنگ، کتابخانه‌ها، سینما تماشا (تنها سینمای منطقه) و... و انعکاس دائمی اخبار مربوط به فعالیت‌ها و برنامه‌های این مراکز
2- معرفی هنرمندان و اصحاب فرهنگ منطقه
3-تلاش در جهت تجلیل از ایثار گران منطقه و احیای فرهنگ ایثار و مقاومت از طریق اختصاص یک صفحه ثابت به گفت‌وگو با خانواده‌های معظم شهدا، جانبازان و آزادگان منطقه
4- تلاش در جهت معرفی شاخص‌های فرهنگ شهرنشینی
5- تلاش در جهت بالا بردن سطح آگاهی ساکنان منطقه به‌منظور جلوگیری از بروز حوادث و جرائم
6- تلاش در جهت ترویج فرهنگ سواد آموزی و ارتقای سطح سواد ساکنان منطقه
اقدامات در حوزه اجتماعی:
1- معرفی طرح‌ها و برنامه‌های اجرا شده توسط شهرداری منطقه
2- طرح معضلات اجتماعی موجود در سطح منطقه، تلاش در جهت تحلیل این معضلات و زمینه‌های ایجاد آن و ارائه راهکار برای مقابله با این معضلات.
از دیدگاه خوانندگان
برای بررسی کیفیت عملکرد نشریه همشهری محله 18 در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی- از دیدگاه ساکنان منطقه - از میان جامعه آمار ی متشکل از کل ساکنان منطقه 18 به غیراز خردسالان و بیسوادان، با روش نمونه‌گیری غیراحتمالی- دردسترس، نمونه‌ای شامل 96 نفر از خوانندگان این نشریه انتخاب شد و اطلاعات مورد نیاز جهت این پژوهش، از طریق توزیع پرسشنامه در میان این افراد جمع‌آوری شد.
* تحلیل جمعیت‌شناختی پاسخگویان پرسشنامه نشان می‌دهد که 55.3 درصد خوانندگان همشهری محله 18 را مردان و 44.7 درصد را زنان تشکیل می‌دهند که میانگین سنی آنها 16تا 52 سال برآورد شد. از این میان، 2.2 درصد تحصیلات ابتدایی،8.6 درصد سیکل، 44.1درصد دیپلم، 25.8 درصد فوق دیپلم، 18.3 درصد لیسانس و 1.1 درصد تحصیلات بالاتر از لیسانس داشتند.
* میزان مطالعه نشریه همشهری محله توسط این افراد به این شرح برآورد شد:
خیلی زیاد (12.9درصد) / زیاد (36.6 درصد ) / کم (39.8 درصد) / خیلی کم (10.8 درصد)
* بررسی آرای پاسخگویان نشان می‌دهد مهم‌ترین دلایلی که ساکنان منطقه 18 را به مطالعه همشهری محله ترغیب می‌کنند به‌ترتیب اهمیت عبارتند از:
1- آگاهی از اخبار منطقه و محله زندگی خود (54.3 درصد)
2- آشنایی با نهاد‌های اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و ورزشی فعال در منطقه و فعالیت‌های آنها (17 درصد)
3- آشنایی با چهره‌های موفق و فعال منطقه در زمینه‌های مختلف (8.5 درصد)
4- سرگرمی (7.4درصد)
5- آگاهی از طرح‌ها و برنامه‌های شهرداری منطقه (5.3 درصد )
6- پیگیری روند رسیدگی به مشکلات و نارسایی‌های موجود در منطقه (4.3درصد)
7- آگاهی از طرح‌ها و برنامه‌های در حال اجرا در منطقه (3.2 درصد)
نتایج
* 71.3 درصد ساکنان منطقه معتقدند که مطالعه همشهری محله موجب افزایش علاقه، حساسیت و دقت ساکنان منطقه نسبت به مسائل مربوط به منطقه و محل سکونتشان می‌شود و در مقابل، 28.7 درصد آنان مطالعه این نشریه محلی را در زمینه یادشده دارای تاثیر چندانی نمی‌دانند.
* به اعتقاد 52.7 درصد ساکنان منطقه، همشهری محله در جهت معرفی معیارهای فرهنگ شهرنشینی عملکرد موفقی داشته است، در حالی‌که 47.3 درصد آنان عملکرد نشریه را در این زمینه، ضعیف ارزیابی می‌کنند.
*50 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند با مطالعه مطالب و گزارش‌های همشهری محله، به مشارکت در برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در سطح منطقه ترغیب شده‌اند و در مقابل در اتفاقی جالب توجه، به همین نسبت یعنی 50درصد ساکنان منطقه نیز اعلام کرده‌اند مطالعه این نشریه در میزان اشتیاق آنها برای مشارکت در برنامه‌های اجرا‌شده در سطح منطقه تغییر چندانی ایجاد نکرده است.
*60.9 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند که مطالعه مطالب همشهری محله در زمینه فرهنگ آپارتمان نشینی و ملزومات این شیوه زندگی و وظایف همسایگان در قبال یکدیگر، باعث شده آنها توجه بیشتری نسبت به رعایت حقوق همسایگان در آپارتمان و محله خود داشته باشند اما در مقابل، 39.1 درصد ساکنان منطقه، مطالب همشهری محله در این زمینه را بر روابط خود با همسایگانشان دارای تاثیر قابل توجهی ندانسته‌اند.
* بررسی آرای پاسخگویان نشان می‌دهد 51 درصد ساکنان منطقه به واسطه مطالعه همشهری محله، مشارکت زیادی در طرح‌ها و برنامه‌های اجرا شده توسط شهرداری منطقه ( نظیر طرح تفکیک زباله‌ها، طرح مبارزه با جانوران موذی، طرح 137 و...) داشته‌اند در حالی‌که مطالب این نشریه بر میزان مشارکت 49درصد ساکنان منطقه در طرح‌های شهرداری منطقه چندان تاثیر‌گذار نبوده است.
*71.7 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند مطالعه مطالب همشهری محله در زمینه حفظ اموال عمومی (نظیر چراغ‌های روشنایی خیابان‌ها، وسایل نقلیه عمومی، بوستان‌ها و...) و عواقب ناخوشایند ناشی از آسیب‌رسانی به این اموال، باعث شده آنها نسبت به حفظ اموال عمومی منطقه و تذکر به افراد متخلف در این زمینه، حساس‌تر شوند و در مقابل، 28.3 درصد ساکنان منطقه معتقدند که مطالب همشهری محله در زمینه یادشده دارای تاثیر کمی بوده است.
*34.8 درصد ساکنان منطقه معتقدند که همشهری محله با انعکاس اخبار فعالیت‌های مراکز نهضت سواد آموزی فعال در سطح منطقه و گفت‌وگو با سواد‌آموزان موفق منطقه توانسته در زمینه تشویق افراد کم سواد و بیسواد منطقه به شرکت در کلاس‌های نهضت سواد آموزی عملکرد موفقی داشته باشد، در حالی‌که 65.2 درصد ساکنان منطقه، عملکرد همشهری محله در این زمینه را ضعیف و ناموفق ارزیابی می‌کنند.
*58.5 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند که مطالعه مطالب همشهری محله درباره طرح تفکیک زبالههای خشک و تر، اقدامات صورت گرفته در این زمینه و فواید اجرای این طرح، آنها را به تفکیک زبالههای منازل خود ترغیب کرده است و در مقابل، 41.5 درصد ساکنان منطقه، اثرگذاری همشهری محله در این زمینه را ضعیف ارزیابی کرده‌اند.
*44.1 درصد ساکنان منطقه، اشتیاق خود به مطالعه بیشتر کتاب و استفاده از کتابخانه‌های منطقه را نتیجه مطالعه مطالب همشهری محله در زمینه کتاب و کتابخوانی و معرفی کتابخانه‌های منطقه و امکانات و فعالیت‌های آنها دانسته‌اند؛ درمقابل، 55.9 درصد ساکنان منطقه از مطالب همشهری محله در این زمینه تاثیر چندانی نپذیرفته‌اند.
* 62.4 درصد ساکنان منطقه معتقدند که مطالعه مطالب همشهری محله در حوزه بهداشت فردی و اجتماعی توانسته تا حد زیادی آنها را نسبت به بهداشت خود و جامعه‌شان و همچنین شرکت در طرح‌های بهداشتی ( مانند واکسیناسیون هپاتیت B، اهدای خون و...) حساس‌تر و علاقه‌مند کند اما در مقابل، 37.6 درصد ساکنان منطقه اثرگذاری همشهری محله در این زمینه را ضعیف ارزیابی کرده‌اند.
*69.9 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند که در اثر مطالعه مطالب همشهری محله درباره ساکنان نیازمند منطقه و شرایط سخت زندگی آنها، تا حد زیادی نسبت به مشکلات زندگی هم‌محله‌ای‌های خود حساس‌تر شده و نسبت به آنها احساس مسئولیت بیشتری پیدا کرده‌اند؛ در مقابل، 30.1 درصد ساکنان منطقه معتقدند همشهری محله در این زمینه چندان تاثیر‌گذار نبوده است.
*46.8 درصد ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند که آگاهی از مشکلات ساکنان نیازمند منطقه به واسطه مطالعه همشهری محله، تا حد زیادی باعث تشویق آنها به همکاری با مؤسسات و صندوق‌های خیریه فعال در منطقه جهت مشارکت در حل مشکلات نیازمندان منطقه شده است، در حالی‌که 53.2 درصد ساکنان منطقه تاثیرگذاری همشهری محله در این زمینه را ضعیف ارزیابی می‌کنند.
*بررسی آرای پاسخگویان نشان می‌دهد که ساکنان منطقه در بیان علت اصلی
آشنا نبودن با همشهری محله و عدم‌مطالعه آن، موارد متعددی را مطرح کرده‌اند که به‌ترتیب اهمیت عبارتند از:
1- توزیع نامناسب نشریه در سطح منطقه (33.8 درصد)
2- اطلاع رسانی کم و نامناسب و عدم‌تبلیغات (23.8 درصد)
3- اهل مطالعه نبودن ساکنان منطقه (16.3 درصد)
4- کمبود کیوسک روزنامه‌فروشی در سطح منطقه ( 12.5 درصد)
5- کم سوادی و بی‌سوادی ساکنان منطقه (5 درصد)
6- عدم‌اعتماد ساکنان منطقه به نشریه و غیرواقعی بودن مطالب آن ( 5 درصد )
7- عدم‌توزیع رایگان نشریه (3.8 درصد)
نتیجه گیری
1- بررسی مجموع آرای ساکنان منطقه در زمینه اقدامات همشهری محله 18 در حوزه فرهنگی نظیر معرفی معیارهای فرهنگ شهرنشینی (شامل فرهنگ
آپارتمان نشینی، حفظ اموال عمومی، احترام به قوانین، حفظ پاکیزگی کوچه و محله، حفظ محیط‌زیست و...)، تشویق به سواد آموزی، ترغیب ساکنان منطقه به تفکیک زبالههای خشک و تر، گسترش فرهنگ کتابخوانی، گسترش فرهنگ نوع‌دوستی، تشویق ساکنان منطقه به سینما رفتن و... نشان می‌دهد که بین انتشار نشریه همشهری محله و ارتقای سطح فرهنگی ساکنان منطقه 18، رابطه معنا داری وجود ندارد.
2- جمع بندی نظرات ساکنان منطقه درباره اقدامات همشهری محله 18 در حوزه اجتماعی نظیر تشویق ساکنان منطقه به شرکت در طرح‌ها و برنامه‌های اجرا شده در سطح منطقه مانند طرح تفکیک زباله‌ها، طرح مبارزه با جانوران موذی، طرح 137، طرح ارتقای بهداشت فردی و اجتماعی و... و جلب مشارکت آنها در زمینه‌هایی چون حفظ اموال عمومی منطقه، حفظ پاکیزگی کوچه‌ها و معابر، دستگیری از ساکنان نیازمند منطقه و... نشان می‌دهد که بین انتشار نشریه همشهری محله و ارتقای میزان مشارکت اجتماعی ساکنان منطقه 18، رابطه معناداری وجود دارد.
از پاسخ‌های ساکنان منطقه 18 چنین برمی‌آید که میزان مشارکت آنان در طرح‌ها و برنامه‌های اجرا شده در سطح منطقه، پس از شروع فعالیت همشهری محله در این منطقه، نسبت به زمان پیش از آن، افزایش نسبتا قابل ملاحظه‌ای یافته است و این به معنای موفقیت این نشریه محلی در ارتقای میزان حساسیت و توجه ساکنان منطقه نسبت به اتفاقات پیرامون خود و تشویق آنان به مشارکت و ایفای نقش در امور جاری محله و منطقه سکونت خود است.
مشارکت به معنای شرکت داوطلبانه، ارادی و آگاهانه افراد، گروه‌ها و سازمان‌های تشکیل‌دهنده یک جامعه در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن برای رسیدن به توسعه پایدار، متوازن و همه جانبه زندگی تعریف شده است و گسترش مشارکت‌های مردمی - به‌عنوان یکی از زمینه‌های اساسی پیشبرد برنامه‌های توسعه ملی- از وظایف مهم وسایل ارتباط جمعی است.
دکتر ساروخانی درباره ظرفیت‌های قابل ملاحظه وسایل ارتباط جمعی برای ایجاد حس همدلی و روحیه تعاون و مشارکت در میان افراد جامعه معتقد است: مخصوصا در جوامع جدید که در آن با امحای نسبی سلک‌ها و جماعت‌ها مواجهیم، با افرادی برخورد می‌کنیم که در انبوه وسیع شهر و با کاستی روابط سنتی، در تنهایی بی‌سابقه‌ای به سرمی‌برند؛ حال، صدای رادیو، تصویر تلویزیون یا نوشته روزنامه، ابزاری است در راه احساس تعلق اجتماعی.
با خواندن روزنامه، احساس می‌کنیم ما هم حلقه‌ای از زنجیر جامعه هستیم. ما هم مانند هزاران نفر این وسیله را مطالعه می‌کنیم. پس، احساس اشتراک، تعلق و پیوند متقابل خواهیم داشت. با مطالعه روزنامه، از حوادث محیط پیرامون خود اطلاع می‌یابیم؛ حوادثی که از آن ماست. پس وسیله ارتباطی، همچون پلی بین افراد جامعه عمل می‌کند و آنان را از تعلقشان به یک کل آگاه می‌سازد. مشارکت در حیات اجتماعی، مستلزم آگاهی از حوادث آن است و بالعکس.
بنابراین، مطالعه روزنامه یا استفاده از هر وسیله ارتباطی دیگر، موجبات مشارکت فعالانه‌تری در حیات جمعی را فراهم می‌آورد و به‌نظر می‌رسد همشهری محله توانسته با مطلع کردن ساکنان منطقه از حوادث و اتفاقات پیرامونشان، احساس اشتراک و تعلق متقابل در میان آنان ایجاد کرده و زمینه مشارکت فعالانه‌تر آنان را در زندگی جمعی در سطح منطقه، فراهم آورد. تقویت جایگاه این نشریه محلی و زمینه‌سازی جهت دسترسی حداکثری شهروندان تهرانی به آن، می‌تواند نوید بخش مشارکت آگاهانه و فعالانه‌تر ساکنان تهران در طرح‌ها و فعالیت‌های اجرا شده یا در حال اجرا در این کلانشهر باشد.
